Μέρος 3ο - Βασικές υποθέσεις – αξιώματα της υπνοθεραπευτικής προσέγγισης του Milton Erickson

Σκιαγραφώντας τις βασικές υποθέσεις – αξιώματα της υπνοθεραπευτικής προσέγγισης του Milton Erickson

Θεόδωρου Σαμπατακάκη, Ph.D, MSc.

(Μέρος 3ο)

Υπόθεση 3η: Οι άνθρωποι έχουν συνειδητό και ασυνείδητο νου.

Αυτή η υπόθεση αποτελεί το θεμέλιο λίθο στο υπνοθεραπευτικό έργο του Milton Erickson. Αν και ο όρος «ασυνείδητο» έχει χρησιμοποιηθεί ερμηνευτικά με πολλούς διαφορετικούς τρόπους ο Erickson χρησιμοποίησε τον όρο «ασυνείδητο μυαλό» για να αναφερθεί σε όλες τις γνώσεις, αντιλήψεις και συναισθήματα που εμφανίζονται αυτόματα, εκτός του φυσιολογικού εύρους της συνειδητότητας ενός ατόμου. Διατήρησε τον όρο «συνειδητό μυαλό» για το περιορισμένο εύρος πληροφοριών που εισέρχονται στην περιορισμένη εστίαση της προσοχής των περισσότερων ανθρώπων στην καθημερινή ζωή. Συνέπεια της παρατήρησής του για αυτήν τη διχοτομία είναι η αναγνώρισή του ότι οι άνθρωποι προσπαθούν να βασίζονται στις περιορισμένες ικανότητες του συνειδητού νου τους για να προσανατολιστούν στη ζωή και να υποστηρίξουν τις ενέργειές τους, παρόλο που το ασυνείδητο μυαλό τους έχει περισσότερους πόρους και καλύτερη αίσθηση της πραγματικότητας. Ο αριθμός των δραστηριοτήτων που ασκεί το ασυνείδητο μυαλό μας είναι εκπληκτικός. Όποτε μια κατάσταση απαιτεί τη χρήση μιας ασυνείδητης μνήμης, ικανότητας ή κατανόησης, φαίνεται να εμφανίζεται μαγικά από το πουθενά, είτε το συνειδητό μυαλό το επιθυμεί, είτε όχι. Προσπαθούμε να πιάσουμε ένα αντικείμενο στον αέρα χωρίς να έχουμε συνειδητή σκέψη. Ξύνουμε το κεφάλι μας χωρίς να το γνωρίζουμε συνειδητά. Ονόματα, ημερομηνίες, έννοιες και ιδέες εμφανίζονται στο συνειδητό μας. Οι συναισθηματικές αντιδράσεις εκδηλώνονται από το πουθενά. Χωρίς να το συνειδητοποιήσουμε, βασιζόμαστε στο ασυνείδητό μας για να αποκτήσουμε σύνθετες δεξιότητες και χρησιμοποιούμε τα εργαλεία που απαιτούνται για να αντιμετωπίσουμε την καθημερινή ζωή. Το περπάτημα, η ομιλία, η οδήγηση αυτοκινήτου, η εύρεση μοναδικών λύσεων για τη σύνθεση ενός παζλ, ξαφνικά θυμόμαστε να κάνουμε κάτι σημαντικό, ανιχνεύοντας τις κρυφές συνέπειες των κινήσεων κάποιου άλλου, και τόσα πολλά, όλα εξαρτώνται από ασυνείδητες δραστηριότητες. Αρκετά παράξενο, ωστόσο, το συνειδητό μυαλό έχει πολύ λίγες δεξιότητες και είναι υπεύθυνο για σχετικά λίγες ενέργειες ή δημιουργικές γνώσεις. Η κύρια δραστηριότητά του είναι η δημιουργία ορθολογικών εξηγήσεων για να εξηγήσει γιατί έκανε αυτό που πραγματικά έκανε το ασυνείδητο μυαλό. Οι ασυνείδητες πτυχές του νου παίζουν τον κύριο ρόλο στα γεγονότα της καθημερινής ζωής. Όπως είπε ο Erickson σε έναν από τους μαθητές του, «Αυτό που δεν συνειδητοποιείς, Sid, είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος της ζωής σου είναι ασυνείδητα καθορισμένο» (Rosen, S. (1982), σελ. 25). Το συνειδητό μυαλό μπορεί να είναι σε θέση να επιβάλλει την προσοχή προς ή μακριά από ένα συγκεκριμένο μονοπάτι ή ερέθισμα κατά καιρούς, αλλά οι περισσότερες αποφάσεις και ενέργειες φαίνεται να πραγματοποιούνται από το ασυνείδητο. Ωστόσο, ο λεκτικός συνειδητός νους πιστεύει συνήθως ότι είναι η μόνη πηγή των αποφάσεων, των συναισθηματικών αντιδράσεων και των απαντήσεων αυτού του ατόμου. Ένας σοφός θεραπευτής αναγνωρίζει ότι αυτή η συνειδητή αίσθηση ότι είναι υπεύθυνο είναι μια αυταπάτη και ότι οι εξηγήσεις των ασθενών για τη συμπεριφορά τους είναι μύθοι. Τα ασυνείδητα συστήματα, όχι το λεκτικό συνειδητό μυαλό, είναι υπεύθυνα για τα περισσότερα πράγματα.

Η σχέση μεταξύ του συνειδητού και ασυνείδητου νου είναι παρόμοια με τη σχέση μεταξύ του καπετάνιου ενός πλοίου και του πληρώματος. Ο καπετάνιος (συνειδητό μυαλό) αναπτύσσει χάρτες (σχήματα ή πλαίσια αναφοράς) που περιγράφουν τον τρόπο με τον οποίο ο κόσμος πρέπει να είναι και χρησιμοποιεί αυτούς τους χάρτες για να πει στους ναυτικούς (ασυνείδητος νους) πού να πάνε. Ο καπετάνιος αποφασίζει επίσης ποιες δεξιότητες πρέπει να μάθουν οι ναυτικοί για να λειτουργήσει το πλοίο. Αυτή η ρύθμιση λειτουργεί αρκετά καλά όσο τα σχέδια του καπετάνιου είναι ακριβή, το πλήρωμα έχει μάθει τις σωστές δεξιότητες και διατηρείται στενή επαφή και συνεργασία μεταξύ του καπετάνιου και του πληρώματος για να διασφαλιστεί ότι τα γεγονότα θα πάνε ομαλά. Λειτουργεί επίσης εφόσον το πλήρωμα (το ασυνείδητο) δεν ενοχλεί τον καπετάνιο επισημαίνοντας πράγματα που ο καπετάνιος δεν θέλει να δει, όπως νησιά που δεν βρίσκονται στον χάρτη.

Υπόθεση 4η: Μια πληγωμένη, ανεπαρκής ή ακατάλληλη σχέση μεταξύ του συνειδητού και ασυνείδητου νου μπορεί να προκαλέσει μια ποικιλία επώδυνων συναισθηματικών, συμπεριφορικών και διαπροσωπικών προβλημάτων ή συμπτωμάτων.

Αν και ορισμένα προβλήματα είναι συνέπεια συγκεκριμένων βιοφυσικών δυσλειτουργιών, η πλειονότητα των οδυνηρών δυσκολιών που αντιμετωπίζουν οι πελάτες στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας είναι αποτέλεσμα του κακού συντονισμού μεταξύ συνειδητών και ασυνείδητων δραστηριοτήτων. Στην ιδανική περίπτωση, το πλήρως λειτουργικό άτομο θα έχει μια σχετικά ελεύθερη ροή υλικού μεταξύ του συνειδητού και του ασυνείδητου νου, και οι δραστηριότητες των δύο θα είναι συνεργατικές και συντονισμένες (βλ. Erickson, Rossi, & Rossi, 1976).

Υπό αυτήν την έννοια, κάθε άτομο είναι σαν μια μεγάλη οικογένεια ή μια ολόκληρη κοινότητα που κατοικείται από ειδικούς οι οποίοι, εάν τους επιτρέπεται να συνεργάζονται, συμβάλλουν στην ομαλή και αποτελεσματική λειτουργία ολόκληρου του συστήματος. Αλλά εάν αυτή η ομάδα ή η κοινότητα κυριαρχείται από έναν παραπληροφορημένο, μεροληπτικό ή στενόμυαλο ηγέτη (το συνειδητό μυαλό), τότε το τελικό αποτέλεσμα μπορεί να είναι η αναποτελεσματικότητα, η διαφθορά, η διαφωνία ή μια απλή επανάσταση.

Αντίστοιχα, το άτομο που κυριαρχείται από ένα παραπληροφοριμένο συνειδητό μυαλό ή που έχει μια ανεπαρκή και / ή ανταγωνιστική σχέση μεταξύ του συνειδητού και ασυνείδητου μυαλού μπορεί να βιώσει μια περιττή συναισθηματική αναταραχή, αυτοκαταστροφικά πρότυπα σκέψης και αυτοκαταστροφικά πρότυπα συμπεριφοράς.

Υπάρχουν βέβαια πελάτες, των οποίων οι δυσκολίες και οι ταλαιπωρίες είναι απλώς αποτέλεσμα συνειδητής παραπληροφόρησης ή άγνοιας. Όταν συμβαίνει αυτό, η παροχή συμβουλών μπορεί να περιλαμβάνει την παροχή νέων πληροφοριών ή τη διόρθωση της παραπληροφόρησης. Αυτή η συμβουλευτική είναι μια απλή και ικανοποιητική διαδικασία για όλους. Αλλά είναι πιο πιθανό ότι η πλειοψηφία των πελατών να αντιμετωπίζουν προβλήματα λόγω μιας σύγκρουσης ή έλλειψης συντονισμού μεταξύ του συνειδητού και ασυνείδητου μυαλού τους, όχι μόνο λόγω παραπληροφόρησης. Για τον έναν ή τον άλλο λόγο, δεν μπορούν να λειτουργήσουν με ομαλό και αποτελεσματικό τρόπο, χαρακτηριστικό της συνεργατικής συνειδητής / ασυνείδητης λειτουργίας. Η σχέση μεταξύ του συνειδητού και ασυνείδητου μυαλού τους έχει τραυματιστεί και, ως αποτέλεσμα, αισθάνονται εκτός ελέγχου και δεν μπορούν να αναλάβουν την ευθύνη για τον εαυτό τους ή τη ζωή τους.

Μια τραυματισμένη ή ανεπαρκής συνειδητή / ασυνείδητη σχέση μπορεί να προκαλέσει τόσο πόνο όσο ένας μετατοπισμένος αγκώνας ή ένα κομμένο άκρο. Κάτι είναι εκτός τόπου, εκτός ελέγχου ή δεν λειτουργεί σωστά. Η λειτουργική ακεραιότητα του ατόμου καταστρέφεται ή απειλείται με κάποιο τρόπο. Ως αποτέλεσμα, διακυβεύεται η ικανότητα του ατόμου να αντιμετωπίζει άνετα και αποτελεσματικά, αναπτύσσονται συμπτώματα και βιώνεται πόνος ή ταλαιπωρία.

Μερικοί τραυματισμοί προκαλούνται από εξωτερικές πηγές και άλλοι αυτο-επιβάλλονται. Οι γονείς για παράδειγμα που απαγορεύουν στα παιδιά τους να κλαίνε ή τα κοροϊδεύουν όταν εκφράζουν τα συναισθήματά τους μπορεί να δημιουργήσουν μια αποσύνδεση μεταξύ συνειδητής επίγνωσης και ασυνείδητων συναισθημάτων. Η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, τα σωματικά βασανιστήρια ή η σεξουαλική κακοποίηση μπορεί επίσης να δημιουργήσουν αποσύνδεση συνειδητού - ασυνείδητου.

Υπόθεση 5η: Οι πελάτες είναι γενικά ανίκανοι ή απρόθυμοι να παραδεχτούν, να δουν ή να βιώσουν την πηγή του πόνου τους ή μπορεί να φοβούνται τις συνέπειες από αυτό. Αυτές οι συμπεριφορές καθιστούν δύσκολη την εξέταση ή την ανακούφιση του πόνου και μπορεί να διαιωνίσουν τα συμπτώματα.

Φανταστείτε ότι ένας άντρας περνάει στο γραφείο σας και σας λέει ότι αισθάνεται άσχημα. Όταν τον ρωτάς γιατί αισθάνεται τόσο άσχημα, λέει ότι δεν ξέρει. Μετά από μια μακρά συζήτηση, που δεν αποκαλύπτει τίποτα, τελικά αποφασίζετε να τον χαλαρώσετε, να κλείσετε τα μάτια του και να σας αναφέρει το τι του έρχεται στο μυαλό. Τελικά αναφέρει ένα πόνο στο δεξί του πόδι, οπότε του ζητάτε να είναι πιο συγκεκριμένος. Δείχνει ότι αισθάνεται έντονο πόνο στη φτέρνα του δεξιού ποδιού και στη συνέχεια θυμάται ότι το ένιωσε για πρώτη φορά όταν περπατούσε χωρίς παπούτσια στο πάρκο. Όταν του ζητάτε να εξετάσει προσεκτικά το δεξί του πόδι, ανακαλύπτει ένα μεγάλο αγκάθι καρφωμένο στη φτέρνα του. Αν και αρχικά είναι άρρωστος και αναστατωμένος από την πληγή, η οποία μολύνεται, τελικά καταφέρνετε να τον ηρεμήσετε αρκετά ώστε να μπορεί να αφαιρέσει το ενοχλητικό αγκάθι. Η περαιτέρω συζήτηση αποκαλύπτει ότι προσπαθεί πάντα να αγνοεί τους τραυματισμούς του. Μισεί το βλέμμα του αίματος, και η σκέψη του κοψίματος τον τρομάζει. Σημειώνει ότι είχε αρκετές σοβαρές λοιμώξεις με την πάροδο των ετών, αλλά συνήθως τις πληγές που είχε αγνοήσει επουλωθεί μόνες τους.

Τώρα, φανταστείτε ότι η αρχική δυσφορία προήλθε από μια ψυχολογική πηγή πόνου. Αυτή η μικρή αλλαγή στο σενάριο παρέχει μια ματιά στο πρόβλημα που αντιμετωπίζει συχνά ο ψυχοθεραπευτής. Οι πελάτες συχνά δεν θέλουν να μάθουν τι τους ενοχλεί. Στην πραγματικότητα, θέλουν διακαώς να μην το γνωρίζουν.

Είναι αρκετά δύσκολο για τους ανθρώπους να εξετάζουν προσεκτικά σωματικούς τραυματισμούς και ελαττώματα. Γνωρίζουμε πώς υποτίθεται το ανθρώπινο σώμα και όταν δεν συμμορφώνεται με αυτήν την εικόνα αντιδρούμε με πανικό ή αηδία. Οι πληγές, οι μολυσμένες πληγές, τα παραμορφωμένα σώματα ή τα σπασμένα οστά δημιουργούν ισχυρές συναισθηματικές αντιδράσεις, ειδικά όταν συμβαίνουν σε εμάς.

Ακόμα και όταν ο τραυματισμός ανήκει σε κάποιον άλλο, όμως, τείνουμε να κοιτάμε μακριά και να νιώθουμε την επιθυμία να τρέξουμε από τη φρικτή σκηνή. Αλλά εάν το τραυματισμένο πάρτι πρόκειται να λάβει οποιαδήποτε βοήθεια και να λάβει τις απαιτούμενες θεραπείες για να επιστρέψει η άνεση, κάποιος πρέπει να εξετάσει το πρόβλημα πολύ προσεκτικά. Οι παραϊατρικοί, οι νοσηλευτές και οι γιατροί, για παράδειγμα, πρέπει να μάθουν να καταστέλλουν τη φυσική τους αποστροφή και να επιτρέψουν στον εαυτό τους να επιθεωρήσουν τη ζημιά αντικειμενικά, να αποφασίσουν τι μπορεί ή πρέπει να γίνει και να το κάνουν. Κάπως πώς πρέπει να παραμείνουν ήρεμοι και να ανταποκριθούν στην κατάσταση με ικανοποίηση.

Το ίδιο ισχύει όταν η πηγή του πόνου είναι κάποια δυσάρεστη σκέψη, αντίληψη, μνήμη, πεποίθηση ή φόβος ότι το συνειδητό μυαλό του πελάτη είναι ανίκανο ή απρόθυμο να αναγνωρίσει ή να εξετάσει. Προτού γίνει κάτι για να διορθωθεί το πρόβλημα, η πηγή του πόνου πρέπει να εντοπιστεί και να ελεγχθεί διεξοδικά.

Σχεδόν πάντα, οι πελάτες της θεραπείας έχουν μια πηγή συναισθηματικού πόνου που δεν έχουν αντιμετωπίσει άμεσα ή εξετάσει προσεκτικά. Είναι δύσκολο να δοθεί προσοχή σε οποιοδήποτε ασυνείδητο γεγονός που είναι τρομακτικό, μπερδεμένο ή αδιανόητο. Από την άλλη πλευρά, μια απόφαση για να αγνοήσουμε κάτι με την ελπίδα ότι θα φύγει μπορεί να οδηγήσει σε δυσάρεστες και μερικές φορές σοβαρές συνέπειες. Το άγχος, η κατάθλιψη, ο αλκοολισμός και οι ψυχοσωματικές ασθένειες αντανακλούν συχνά μια λανθασμένη στάση, μια προσπάθεια να ξεπεραστεί ο πόνος αγνοώντας την παρουσία του.

Αυτή η τάση να παραβλέπουμε ή να αρνούμαστε τις εσωτερικές σκέψεις ή εμπειρίες επειδή είναι δυσάρεστες στο συνειδητό μυαλό είναι απολύτως κατανοητή. Όλοι το κάνουμε σε κάποιο βαθμό και σε κάποιο βαθμό είναι προσαρμοστικό. Ωστόσο, οι θεραπευτές πρέπει να αναγνωρίσουν ότι ο πόνος, είτε σωματικός είτε ψυχικός, είναι μια σημαντική πηγή πληροφοριών για το πώς να βοηθηθεί το άτομο να νοιώσει πιο άνετα. Είναι ένα σήμα, ένας πολύτιμος συναγερμός που υποδεικνύει τη φύση και τη θέση του προβλήματος και παρέχει μια ένδειξη της απαιτούμενης διορθωτικής ενέργειας. Η συνεπής άρνηση να εξεταστούν οδυνηρές σκέψεις και συναισθήματα με την εσφαλμένη πεποίθηση ότι η παράβλεψή τους θα τους εξαλείψει τελικά οδηγεί σε μεγαλύτερο πόνο και πιο σοβαρά συμπτώματα.

Βιβλιογραφία

• Havens, R. A. (1985). The wisdom of Milton H. Erickson. New York: Irvington Publishers.

• Rosen, S. (1982). My voice will go with you. New York: W. W. Norton.

• Erickson, M. H. (2001). The seminars of Milton H. Erickson: Number 1. Phoenix, AZ: Milton H. Erickson Foundation Press.

• Rossi, E. L. (Ed.). (1980). The collected papers of Milton H. Erickson on hypnosis. New York: Irvington.

• Erickson, M. H., Rossi, E. L., & Rossi, S. I. (1976). Hypnotic realities: The induction of clinical hypnosis and forms of indirect suggestion. New York: Irvington Publishers.